Τον Ιανουάριο του 1991, εκατομμύρια τηλεθεατές σε ολόκληρο τον κόσμο, κάθισαν αναπαυτικά στους καναπέδες τους για να παρακολουθήσουν τον πόλεμο του Κόλπου, επίσης γνωστό με την κωδική ονομασία  “καταιγίδα της ερήμου”. Ήταν η πρώτη φορά που ο πολιτισμένος κόσμος είχε τη δυνατότητα να βλέπει, σαν reality show, στιγμιότυπα από τις πολεμικές συγκρούσεις των δύο αντιπάλων. Όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, στην πολεμική εκστρατεία είχαν λάβει μέρος ακόμη και σκηνοθέτες, που βοηθούσαν στην οπτικοποίηση των γεγονότων. Η απευθείας αναμετάδοση των πυραύλων Σκουντ, οι οποίοι έπλητταν στους εχθρικούς στόχους σημείωνε υψηλά ποσοστά τηλεθέασης. Όμως στα πρωτοσέλιδα του διεθνούς τύπου και στα τηλεοπτικά πλάνα διεθνών δικτύων ενημέρωσης πέρα από τις πολεμικές αντιπαραθέσεις στα πεδία των μαχών, κυριάρχησε η φωτογραφία ενός πουλιού, του κορμοράνου, το οποίο εμφανίζεται να πνίγεται στο πετρέλαιο που έριξε στη θαλάσσια περιοχή του Περσικού Κόλπου ο Σαντάμ Χουσεΐν. Η φωτογραφία συνοδευόταν από λεζάντα για το τεράστιο μέγεθος της οικολογικής καταστροφής που προκάλεσαν οι Ιρακινοί. Η αναπαραγωγή και η σημασία  της φωτογραφίας στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης είναι τεράστια: παρουσιάζει, με τρόπο που μπορεί να συγκινήσει τους πάντες, την τεράστια καταστροφή για την οποία κατηγορείται ο Σαντάμ Χουσεΐν.  Όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, οι Αμερικανοί είχαν “πάρει ” το πλάνο του κορμοράνου, από το ναυάγιο του «Εξόν Βαλντέζ», του πλοίου από το οποίο είχαν διαρρεύσει τόνοι αργού πετρελαίου στη Βόρεια Θάλασσα. Ο φωτογράφος και το CNN αναγκάστηκαν να επιβεβαιώσουν το γεγονός και η φωτογραφία έμεινε στην ιστορία ως σύμβολο του πολέμου της παραπληροφόρησης και της κατάχρησης της εξουσίας από τα ΜΜΕ.

Ακόμα και οι δημοσιογράφοι, που νοούνται ως πλέον αντικειμενικοί, παρουσιάζουν μερική και επιλεκτική εικόνα του κόσμου των ειδήσεων.

Τα ΜΜΕ είναι υπεύθυνα για το μεγαλύτερο μέρος αυτού που ορίζουμε ως πραγματικότητα. Όταν οι άνθρωποι καλούνται να κάνουν γενικεύσεις και αναγωγές αυτού που είδαν στο κόσμο των ΜΜΕ στον πραγματικό κόσμο είναι πολύ πιθανό να οδηγηθούν σε λάθος συμπεράσματα και πρακτικές. Μήπως τελικά οι άνθρωποι πιστεύουν ως αλήθεια τις εντυπώσεις που δημιουργούνται από τα επικοινωνιακά φαινόμενα;

Όμως τι είναι αυτό που πραγματικά χρειάζεται να γνωρίζουμε;

Διαλέγουμε αυτά που ακούμε για πολλούς λόγους, είτε γιατί διεγείρουν την σκέψη μας, είτε γιατί επιβεβαιώνουν αυτά που ήδη σκεφτόμαστε. Ο τρόπος που ερμηνεύουμε την πραγματικότητα καθορίζεται από το σύστημα αντιλήψεων μας, το οποίο συχνά περιέχει λανθασμένες αξίες και πεποιθήσεις, παραδοχές και υποθέσεις. Επιπλέον έχουμε την τάση να αποδεχόμαστε σχεδόν αποκλειστικά εμπειρίες, οι οποίες προσαρμόζονται εύκολα σε αυτό που πιστεύουμε ήδη και να απορρίπτουμε εκείνες που διαφέρουν.

Υπάρχουν παράγοντες, οι οποίοι συνδυαστικά μπορούν να μεγιστοποιήσουν τις συνθήκες που οδηγούν στο να έχουμε πλασματική αντίληψη για τον κόσμο που μας περιβάλει. Ένας από αυτούς τους παράγοντες είναι η επιφανειακή φύση της πληροφορίας και ο συναισθηματισμός της εικόνας, την οποία λαμβάνουμε στην ατελείωτη ροή του πληροφοριακού χείμαρρου. Επιπλέον οι περισσότερες ειδήσεις δεν επιδιώκουν τον κριτικό στοχασμό, ο οποίος  μπορεί να οδηγήσει σε αντεπιχειρήματα, σχετικά με το περιεχόμενο της είδησης, αλλά επιδιώκουν την κατά το δυνατό μεγαλύτερη και άκριτη έκθεση στη πληροφορία . Πληροφορία η οποία επιθετικά επιζητεί την προσοχή μας.

Η πληροφορία δεν περιορίζεται σε γνωστικά στοιχεία, αλλά επίσης περιέχει συναισθηματικά , αισθητικά και ηθικά στοιχεία,  τα οποία όλα συντελούν στη σχηματοποίηση του περιεχομένου  και στοχεύουν σε διαφορετικό επίπεδο κατανόησης και αποκωδικοποίησης του μηνύματος. Όλη μαζί η πληροφορία μπορεί να περιλαμβάνει ορισμούς, ονόματα, αισθήματα, στερεότυπα, συμπεράσματα όπως, ποιος ηθοποιός είναι καλός ή  ποιο είδος μουσικής είναι κλασσικό. Το ηθικό στοιχείο της, παρέχει πληροφορίες σχετικά με αξίες και μας παρέχει τη βάση να κάνουμε κρίσεις σχετικά με το τι είναι καλό, σωστό ή λάθος.

Επιπλέον η  διάπλαση μέσω προτύπων συμβαίνει όταν οι άνθρωποι παρατηρούν συμπεριφορές άλλων ανθρώπων, είτε στην πραγματική ζωή, είτε σε ιστορίες μυθοπλασίας, όπως είναι οι κοινωνικές σειρές και τα ψυχαγωγικά προγράμματα στην τηλεόραση. Τα ΜΜΕ ακριβώς λόγω της φύσης τους, δεν είναι ούτε αθώα, ούτε χωρίς συνέπειες, αν και είναι εξίσου αλήθεια ότι όλα τα ΜΜΕ δεν είναι ισοδύναμα ως προς τις επιπτώσεις. Τα ΜΜΕ επίσης, είναι μέρος ενός ευρύτερου κοινωνικού, οικονομικού, πολιτισμικού και πολιτικού πλαισίου και θα ήταν λάθος να πιστεύουμε ότι, αν υπάρχει αδικία ή άνθρωποι, οι οποίοι λιμοκτονούν ευθύνεται για αυτό η ανεπαρκής ή εσφαλμένη πληροφόρηση που λαμβάνουμε από τα ΜΜΕ.

Ο σκοπός του αλφαβητισμού στα ΜΜΕ είναι να γίνουμε περισσότερο επιμορφωμένοι στην κατανόηση των μηνυμάτων, τα οποία εκπέμπονται μέσω των ΜΜΕ να αποκτήσουμε μεγαλύτερο έλεγχο στην έκθεση μας σε αυτά, να συνδέσουμε τη δική μας ερμηνεία στη διαδικασία αποκωδικοποίησης του εκπεμπόμενου μηνύματος και να μην αφήσουμε απερίσκεπτα την πλημμυρίδα των πληροφοριών να μας κατευθύνει σε λάθος συμπεράσματα αναφορικά με τις αξίες που θα πρέπει να καθορίσουν την ατομική και κοινωνική μας ζωή.

 Σήμερα ο αλφαβητισμός είναι πολλά περισσότερα από το να γνωρίζουμε γραφή και ανάγνωση.

Για να είμαστε λειτουργικά αλφαβητισμένοι θα πρέπει να είμαστε ικανοί να ερμηνεύουμε τα μηνύματα, τα οποία σε καθημερινή βάση μας ενημερώνουν, μας ψυχαγωγούν και μας προωθούν  προϊόντα , συμπεριφορές και αξίες

Είτε μας αρέσει, είτε όχι, καθημερινά μας σφυροκοπούν διαρκώς χιλιάδες επιδράσεις που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά μας. Μερικές είναι προφανείς, πολλές άλλες περνούν απαρατήρητες και κάποιες άλλες αλλάζουν αργά, αλλά σταθερά τη νοοτροπία μας. Τα μηνύματα που εκπέμπονται από τα ΜΜΕ τις περισσότερες φορές αγαπάνε  να κρύβουν τον εαυτό τους. Η επιμόρφωση στα ΜΜΕ μπορεί να μας βοηθήσει όχι να μάθουμε περισσότερα πράγματα, αλλά να μάθουμε να καταλαβαίνουμε τα πράγματα.  Στην εποχή της εικόνας και του φαίνεσθαι, του εικονικού και του αληθοφανούς, η ανάπτυξη κριτικής σκέψης και αναστοχαστικού νου μπορεί να σταθεί πολύτιμος ουραγός μας στην αναζήτηση της βαθύτερης αξίας των πραγμάτων και κυρίως στην αναζήτηση της γνώσης του ωφέλιμου.

Δρ. Έφη Σίμου

Αναπτύσσουμε την κριτική μας σκέψη.