Αλφαβητισμός στα ΜΜΕ: Να βγάλουμε το μυαλό μας από τον αυτόματο πιλότο

Για δεκαετίες η πρόσβαση στην πληροφορία και τη γνώση αποτελούσε πρόβλημα για πολλούς ανθρώπους. Οι λίγοι και εκλεκτοί – η ελίτ – οι οποίοι κατείχαν  τον πλούτο και την εξουσία μπορούσαν να έχουν  απρόσκοπτη πρόσβαση στη γνώση, οι υπόλοιποι, οι οποίοι δεν μπορούσαν να αγοράσουν βιβλία δεν είχαν αυτό το προνόμιο.  Μετά ήρθε ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος, ο οποίος το 1436 – ή κατά άλλους το 1445 – εφεύρε την τυπογραφία και το 1455  παρέδωσε στο κοινό, – σε 180 αντίτυπα, τα περισσότερα σε κοινό χαρτί και μερικά σε χαρτί εξαιρετικής ποιότητας – την τυπωμένη Βίβλο των 42 γραμμών στα λατινικά, ευρέως γνωστή ως η Βίβλος του Γουτεμβέργιου. Η εφεύρεση του Γουτεμβέργιου επέτρεψε για πρώτη φορά τη μαζική παραγωγή τυπωμένων βιβλίων και έκανε τα βιβλία προσιτά για όλους τους ανθρώπους, αποτελώντας το σημαντικότερο όπλο κατά του αναλφαβητισμού και υπέρ της ενημέρωσης. Ενώ ο Γουτεμβέργιος πεθαίνει πάμφτωχος το 1468- αφού το τυπογραφείο του είχε ήδη πτωχεύσει- η ιστορία της πληροφόρησης είχε πάρει πλέον το δρόμο της.

Σήμερα με τη  ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας και την παγκοσμιοποίηση της πληροφορίας το πρόβλημα της πληροφόρησης- ενημέρωσης δεν υφίσταται και με την εξάπλωση του διαδικτύου και των κοινωνικών μέσων δικτύωσης, οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση στην πληροφορία περισσότερο από ποτέ.

Πλέον το πρόβλημα της πληροφόρησης δεν είναι να έχει κάποιος πρόσβαση στην πληροφορία, αλλά η πιο πιεστική ανάγκη είναι το πως να διαχειριστεί όλη αυτή την πληροφορία που έχει  απλόχερα στη διάθεση του. Με τόσα πολλά δεδομένα, πληροφορίες, ειδήσεις και απόψεις, είναι πολύ δύσκολο να αποφασίσουμε συνειδητά τι είναι πιο αξιόπιστο και κυρίως, τι είναι πιο σημαντικό.

Έχουμε φτάσει πλέον σε ένα σημείο κορεσμού, σε ό,τι αφορά την υπερπληροφόρηση.

Ο αριθμός των μηνυμάτων και των ειδήσεων που μας βομβαρδίζουν καθημερινά αυξάνεται με ραγδαίο ρυθμό και οι πομποί αυτών των μηνυμάτων είναι σε μεγάλο ποσοστό ικανοί να ελέγχουν τη γνώση, τις στάσεις και τις συμπεριφορές μας και πολύ περισσότερο να καθορίζουν τις αξίες μας.

Τα ΜΜΕ με ταχύτατους ρυθμούς μας λένε τι συμβαίνει στο κόσμο “εκεί έξω”, μεταδίδουν ειδήσεις, ειδήσεις και πληροφορίες που κάποιες φορές προκαλούν σύγχυση σε εγκεφάλους που είναι ήδη υπερφορτωμένοι με πληροφορίες.

Τα ΜΜΕ μας ενημερώνουν για την πολιτική, την οικονομία, την επιστήμη, τον αθλητισμό, τον πολιτισμό, μας υπενθυμίζουν την ιστορία, μας ψυχαγωγούν, μας υπαγορεύουν προσδοκίες που ικανοποιούνται ή σπανίως ικανοποιούνται,  μας κάνουν παρέα και είναι αλήθεια, ότι για πολλούς από εμάς η ζωή θα  ήταν βαρετή χωρίς αυτά.

Ο εγκληματίας πολέμου και στρατηγός προπαγάνδας κατά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, γνωστός και για τις θαυματουργικές του ικανότητες στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, ο Γιόζεφ Γκέμπελς, ίσως να είχε σηκωθεί  από τον τάφο του αν έβλεπε τον καταλυτικό ρόλο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην κινητοποίηση και στην οργάνωση των μαζών.

Ο κόσμος μέσω των  ΜΜΕ κινητοποιείται πλέον άμεσα και ραγδαία για τους πιο περίεργους και απίθανους λόγους, οι οποίοι πολλές φορές δεν είναι κατανοητοί. Τα νέα ψηφιακά μέσα παρέχουν το ανοιχτό και άμεσο φόρουμ, στο οποίο γίνονται οι σημαντικότερες συζητήσεις, πολιτικές και κοινωνικές.

Σε αυτό το νέο επικοινωνιακό περιβάλλον η φύση της πληροφορίας έχει αλλάξει. Η ψηφιακή πληροφορία έγινε το βασικό οικονομικό αγαθό της ηλεκτρονικής εποχής. Τα μηνύματα έχουν γίνει συντομότερα και όταν γίνονται συντομότερα χάνουν τη λεπτομέρεια, η οποία μας παρέχει το πλαίσιο για την ερμηνεία τους. Ο υπερβολικός θόρυβος που προκλήθηκε από την αφθονία των πληροφοριών έρχεται να ταράξει την πολιτική, πολιτιστική και κυρίως κοινωνική ζωή όπως την γνωρίζαμε μέχρι σήμερα. Οι πολιτικοί κερδίζουν ή χάνουν τις εκλογές ανάλογα με την επικοινωνιακή προβολή και τις επικοινωνιακές αρετές που επιδεικνύουν. H διακυβέρνηση πραγματοποιείται και μέσω διαρροής ειδήσεων. H πολιτική υπεκφεύγει του ιδεολογικού υπόβαθρου και παίρνει τη μορφή ευφυολογημάτων, slogan και tweets. H αξία του ατόμου μετριέται από τα likes. H ιδιωτικότητα καταργείται μέσα από την έσχατη εγγύτητα που δημιουργεί η δια μέσω του facebook εμπλοκή με τη ζωή των άλλων.

Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουν τον κόσμο έχει αλλάξει ριζικά.

Όμως ο άνθρωπος από την εποχή των σπηλαίων έχει συνδέσει την επιβίωση του με τον τρόπο με τον οποίο συλλέγει και επεξεργάζεται δεδομένα και πληροφορίες. Ο Σωκράτης, στην περίφημη μαιευτική του μέθοδο εμφύτευσε  το σπόρο της γνώσης, με βάση την αμφισβήτηση της πραγματικότητας. Αξίζει να δημοσιευτούν όλες οι ειδήσεις που παράγονται ανά λεπτό παγκοσμίως; Πόσες από αυτές χρειαζόμαστε καθημερινά; Υπάρχουν ειδήσεις που δεν αξίζει να δημοσιευτούν; Αν ναι, ποιος το αποφασίζει και με ποια κριτήρια; Γιατί είναι πιο σημαντικό αυτό που συμβαίνει στη Νέα Υόρκη από αυτό που συμβαίνει στην Κένυα; Γιατί οι άνθρωποι εκθέτουν τον εαυτό τους σε συγκεκριμένα μηνύματα και αγνοούν άλλα; Βάσει ποιας διαδικασίας αποκωδικοποιούνται τα μηνύματα που προσλαμβάνουμε μέσω των ΜΜΕ και πως διαμορφώνουμε το δικό μας νόημα από αυτά; Σε ποιο βαθμό είμαστε παρόντες, στα όσα ακούμε και βλέπουμε στα ΜΜΕ, πως αποθηκεύουμε και αξιοποιούμε αυτά που μάθαμε; Τι σχέση έχει η πληροφορία με τη γνώση, την πνευματική καλλιέργεια και τον κριτικό στοχασμό;

Παρότι σημαντική, η γνώση δεν είναι αρκετή. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να ταξινομούν ό,τι βλέπουν σε οικείες γι’ αυτούς κατηγορίες και να σκέφτονται μέσα από δοκιμασμένα κανάλια. Μεγάλο ποσοστό της ανθρώπινης σκέψης συντελείται πρόχειρα, χωρίς να εξετάζει τα επιμέρους δεδομένα, με συγκεχυμένες σκέψεις και χωρίς ταξινόμηση των προτεραιοτήτων στη βάση προσωπικών στόχων.  Μπορούμε επίσης να ισχυριστούμε ότι πολλές καθημερινές αποφάσεις λαμβάνονται χωρίς καθόλου σκέψη, βιαστικά ή αυτοματοποιημένα.

Σκεφτείτε μια μέρα που γυρίζετε εξαντλημένοι από το γραφείο και θέλετε να  ξεφύγετε από τις σκοτούρες και τα προβλήματα που βιώσατε όλη μέρα. Εκείνη τη στιγμή θέλετε μόνο να ξεφύγετε, παρακολουθώντας το αγαπημένο σας σήριαλ ή ενημερωτικές εκπομπές στην τηλεόραση, δεν σκέφτεστε, ούτε τις αξίες που υπαγορεύονται, ούτε τις υποβόσκουσες προτεραιότητες των ΜΜΕ. Ο εγκέφαλος σας δεν βρίσκεται σε ιδιαίτερη εγρήγορση, σκέψη και δημιουργία. Αυτοματοποιημένα χωρίς πρόθεση και χωρίς συνειδητότητα είμαστε εκτεθειμένοι στα μηνύματα των ΜΜΕ, ακριβώς όπως όταν οδηγούμε το αυτοκίνητο μας και δεν σκεφτόμαστε όλες τις πράξεις που πρέπει να κάνουμε, συχνά φτάνουμε στον προορισμό μας, πολλές φορές χωρίς να θυμόμαστε όλα όσα είδαμε στη διαδρομή.

Στο στάδιο λοιπόν του αυτοματισμού επιτελούμε λειτουργίες και διαμορφώνουμε συμπεριφορές που πολλές φορές δεν τις συνειδητοποιούμε πλήρως.

Το θέμα του αλφαβητισμού στα ΜΜΕ είναι να αρχίσουμε να κατανοούμε τον τρόπο, με τον οποίο έχουμε  δομήσει αυτό τον αυτοματισμό και πως θα επανεξετάσουμε τη μαθησιακή ρουτίνα, ώστε να μη λαμβάνουμε αφιλτράριστα τα μηνύματα που λαμβάνουμε από τα ΜΜΕ και κυρίως να μην αναπαράγουμε χωρίς σκέψη τις συμπεριφορές και τις αξίες, που υποβόσκουν μέσα σε αυτά τα μηνύματα και τις εικόνες.

Η επιμόρφωση στα ΜΜΕ αφορά τη διαδικασία, ώστε να εναρμονίσουμε τον εαυτό μας με την πραγματικότητα και την αλήθεια, να επανεγκαταστήσουμε τα θεμέλια των εσφαλμένων αντιλήψεων μας και ν’ άρουμε μέρος των προκαταλήψεων και στερεοτύπων μας.

Έχουμε ένα θαυμάσιο όργανο, τον εγκέφαλο, που μπορεί κάνει θαυμαστά πράγματα και αν τον βάλουμε σε λειτουργία μπορεί να μας βοηθήσει να διερευνήσουμε τη νέα αντίληψη της πραγματικότητας που γεννούν νέες τεχνολογίες ενημέρωσης και ψυχαγωγίας . Ο σκοπός δεν είναι να παλέψουμε μαζί τους, αλλά να συμφιλιωθούμε όσο το δυνατό πιο ευχάριστα και να τις χρησιμοποιήσουμε για δικό μας όφελος.

Σε ό,τι αφορά τα ΜΜΕ βρισκόμαστε ακόμα σε ηλικία μάθησης και όχι μόνο γιατί δεν σταματάει ποτέ κανείς να μαθαίνει, αλλά κυρίως γιατί εξελίσσονται με ραγδαίους ρυθμούς.

Το Ινστιτούτο Επικοινωνίας και Αλφαβητισμού στην Υγεία και στα ΜΜΕ έχει ως στόχο να αυξήσει την κατανόηση για την επίδραση των μηνυμάτων που λαμβάνουμε από τα ΜΜΕ στη διαμόρφωση στάσεων αντιλήψεων, συμπεριφορών και αξιών και να επεκτείνει τη συμμετοχή όλων μας στη διαμόρφωση μιας νέας αξιακής κουλτούρας. Να παρουσιάσει έρευνες, μελέτες και καλές πρακτικές, ώστε να αυξήσουμε τις δεξιότητές, με τις οποίες οι πληροφορίες που λαμβάνουμε μέσω των ΜΜΕ να μπορέσουν να υπηρετήσουν καλύτερα τις κοινωνικές αξίες της παιδείας, της δικαιοσύνης, της ισονομίας, του ανθρωπισμού, της δημοκρατίας, καθώς μέσω των μηνυμάτων που διαχέουν τα ΜΜΕ επιχειρούνται θεμελιώδεις αλλαγές σε επίπεδο πολιτισμού, αξιών, πεποιθήσεων καθώς και θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Σκοπός μας είναι να βοηθήσουμε,  ώστε να απελευθερωθεί η δύναμη που βρίσκεται μέσα σε κάθε πολίτη να ερμηνεύει τις πληροφορίες ώστε να πει αυτόνομα τη δική του ιστορία με τις δικές του λέξεις.

Η κοινωνική αλλαγή έρχεται μέσα από τη συσσώρευση ατόμων που έχουν αλλάξει τη συμπεριφορά τους και την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων τους μέσα από μια αλληλεπιδρώσα κουλτούρα αισθητικής και ηθικής.

Ο αλφαβητισμός στα ΜΜΕ δεν είναι μόνο να μάθουμε να επιλέγουμε τις έγκυρες ή χρήσιμες πληροφορίες, αλλά είναι περισσότερο ο τρόπος να εκπαιδεύσουμε το μυαλό μας να σκέφτεται. Όταν αντιληφθούμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι πληροφορίες και τα μηνύματα που μας κατακλύζουν ίσως μπορέσουμε να ανιχνεύουμε πιο εύκολα τι έχει αξία και κυρίως ποιές είναι οι αξίες τις οποίες θα πρέπει να υποστηρίζουμε.

Υπό αυτή την έννοια το υλικό που θα βρείτε εδώ αποτελεί την αρχή μιας συζήτηση – αμφισβήτησης, ώστε να αρχίσουμε να βγάλουμε το μυαλό μας από το αυτόματο πιλότο σε ό,τι αφορά το πληροφοριακό μας ταξίδι στο θαυμαστό κόσμο των ΜΜΕ .

Δρ. Έφη Σίμου

Αναπτύσσουμε την κριτική σκέψη.