Κορωναϊός: Συλλογική μνήμη, ηθικός πανικός και ΜΜΕ

της Έφης Σίμου,

Συλλογική μνήμη και επιδημίες

Το 430 π.χ και ενώ μαίνεται ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ξεσπά στην Αθήνα ο λοιμός. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη: “Η ασθένεια λέγεται ότι ξεκίνησε, πέρα από την Αίγυπτο….στην Αιθιοπία…..μετά ξαφνικά έπληξε την πόλη των Αθηνών”. Αν και το είδος της επιδημίας παραμένει άγνωστο η νόσος πήρε διαστάσεις πανδημίας και εξολόθρευσε περίπου το 25% της πόλης- κράτους των Αθηνών.

Το 541 μ.χ η πανώλη του Ιουστινιανού έπληξε την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ιδιαίτερα την Κωνσταντινούπολη και προκάλεσε το θάνατο 25 εκατομμυρίων κατοίκων.

Τον 14ο αιώνα ο Μαύρος Θάνατος, δηλαδή η επιδημία της πανώλης, πλήττει κυρίως τους κατοίκους των πόλεων, λόγω της πληθυσμιακής συγκέντρωσης και των κακών συνθηκών υγιεινής. Αφανίζει το 35%-40% του πληθυσμού της Ευρώπης.  Αν και οι εκτιμήσεις προέρχονται από τις πηγές και τις μαρτυρίες της εποχής, εκείνη η επιδημική νόσος επηρέασε τόσο την οικονομία, όσο και την τέχνη και το πνεύμα της μεσαιωνικής Ευρώπης.

Τον 16ο αιώνα, μετά την ανακάλυψη της Αμερικής, τα ταξίδια πέρα από τον Ατλαντικό και οι περιπέτειες των ναυτικών θα φέρουν στην Ευρώπη, εκτός από το  χρυσό και τη σύφιλη, η οποία παίρνει διαστάσεις θανατηφόρας επιδημίας.

Τον 19ο αιώνα η λέπρα και η φυματίωση αναγκάζει τους μολυσμένους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, να απομονωθούν, να περιθωριοποιηθούν , να μπουν σε καραντίνα προκειμένου να προστατευθεί η υγιής κοινωνία από το μίασμα. Οι μολυσμένοι  απομονώθηκαν σε σανατόρια ή σε νησιά όπως η θρυλική Σπιναλόγκα, καθώς η παρουσία θάλασσας καθιστούσε δύσκολο το εγχείρημα της απόδρασης. Καθώς δεν είχαν βρεθεί φάρμακα για την αντιμετώπιση των νοσημάτων, τα μεταδοτικά νοσήματα ήταν ο φόβος και ο τρόμος των περισσότερων ανθρώπων.

Το 1918 και εν μέσω Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου εμφανίζεται η πρώτη μεγάλη πανδημία γρίπης του 19ου αιώνα. Η Ισπανική γρίπη όπως ονομάστηκε, επειδή οι πρώτες αναφορές της νόσου προήλθαν από εφημερίδες της Ισπανίας, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και στις διαδικασίες τερματισμού του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς οι στρατιώτες ήταν πολύ αδύναμοι για να πολεμήσουν και τα θύματα της πανδημίας ήταν πολύ περισσότερα από τα θύματα στα πεδία των μαχών. Η ισπανική γρίπη αποδεκάτισε ολόκληρες κοινότητες σε διάφορα μέρη του κόσμου. Ο ιός εξαπλώθηκε ακόμη και στην Αρκτική, καθώς και σε απομακρυσμένα νησιά του Ειρηνικού. Η πανδημία εξαφανίστηκε τόσο ξαφνικά, όσο εμφανίστηκε, στις αρχές του 1919, μετά από 18 μήνες μυστηριώδους καταστροφικής πορείας, αφήνοντας πίσω της από 20 έως 40 εκατομμύρια νεκρούς και αναρίθμητες κατεστραμμένες ζωές.

 Η σύντομη ιστορική αναφορά σε κάποιες πανδημίες που έπληξαν την ανθρωπότητα καταδεικνύει ότι προκάλεσαν την αποδόμηση του κοινωνικού ιστού και της οικονομίας των χωρών που πλήττονταν. Οι μολυσμένοι οδηγήθηκαν στην κοινωνική απομόνωση και τον κοινωνικό στιγματισμό και οι υγειονομικές ρυθμίσεις που επιλέχθησαν για περιορισμό της νόσου αποσκοπούσαν κυρίως στη διατήρηση της ηθικής και υγειονομικής ακεραιότητας του γενικού πληθυσμού, μέσω του εγκλεισμού και της περιθωριοποίησης των ασθενών.

Οι ιστορικοί, όταν αναφέρονται στη συλλογική μνήμη εννοούν κυρίως τις περιπέτειες της ανθρώπινης ιστορίας που  εξιστορούνται από γενιά σε γενιά.  Το άκουσμα της λέξης επιδημία ή πανδημία ξυπνά στη συλλογική μνήμη το θρυλούμενο  γεγονός  του μαύρου θανάτου, της λέπρας, της φυματίωσης. Αν αναλογιστούμε ότι η συλλογική οπτική και ακουστική αντίληψη των σύγχρονων κοινωνιών είναι, ουσιαστικά και πρακτικά, τα παραδοσιακά ΜΜΕ και τα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, των οποίων η φύση  είναι ούτως ή άλλως υπερβολική, συναισθηματική και ενίοτε ανακριβής, τότε δεν θα πρέπει να μας εκπλήξουν οι ιστορίες πανικού και ρατσισμού που ήδη αρχίζουν να καταγράφονται στην περίπτωση του  Κορωναϊού nCoV2019.

Ηθικός πανικός

Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι τα ζητήματα της ασθένειας και της κοινωνικής επικινδυνότητας, που συχνά αυτά περικλείουν, δεν τίθενται πάντα με αυστηρούς ορθολογικούς και επιστημονικούς όρους. Στο συλλογικό φαντασιακό η μολυσματική ασθένεια, πέρα από τον πραγματικό σχετικό κίνδυνο, αντιπροσωπεύει  και εμπεριέχει τη διχοτόμηση του ” εμείς ” και οι “άλλοι”. Είναι η  έλλειψη συνθηκών υγιεινής, οι καταναλωτικές συνήθειες των Κινέζων και εν τέλει η Ασιατική κουλτούρα που βάζει σε κίνδυνο τον δυτικό πολιτισμό. Παρότι δεν μπορούμε να νομιμοποιήσουμε αυτή την υποτιθέμενη και ανυπόστατη αντιπαράθεση που καταδικάζει την κουλτούρα ενός “άλλου” λαού θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι αυτή η σύγκρουση, πολλές φορές όχι τυχαία,  φέρνει σε αντιπαράθεση πολιτισμούς, συμφέροντα και προτεραιότητες και διαμορφώνει νέα ερμηνευτικά σχήματα και οικονομικά συμφέροντα.

Ο Stanley Cohen, το  1972,  είχε περιγράψει την κατάσταση που βιώνουμε με το πιο αποτελεσματικό τρόπο, όταν είχε τονίσει ότι οι  κοινωνίες μερικές φορές υπόκεινται σε περιόδους ηθικού πανικού και υστερίας ορίζοντας τον ηθικό πανικό ως: “μία κατάσταση, ένα περιστατικό, άτομο ή ομάδα καταλήγει να ορίζεται ως απειλή στις αξίες και τα συμφέροντα της κοινωνίας, η φύση του παρουσιάζεται με στερεοτυπικό τρόπο από τα ΜΜΕ….. οι  ειδικοί διακηρύττουν τις διαγνώσεις ….. μέθοδοι αντιμετώπισης αναπτύσσονται ή εφαρμόζονται χωρίς κρίση”.

Επιδημίες και ΜΜΕ

Η παραπάνω διαπίστωση αποδεικνύει ότι ο πανικός που προκαλείται στον κόσμο με κάθε νέα επιδημία πυροδοτείται από ένα συνδυασμό παραγόντων και κοινωνικών αντιλήψεων. Η κοινωνική εικόνα των σύγχρονων επιδημιών είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού των υφιστάμενων συλλογικών αναμνήσεων καταστροφής με την επίδραση που ασκούν τα ΜΜΕ στη συλλογική συνείδηση. Το αποτέλεσμα είναι συνήθως εκρηκτικό. Η κοινωνική αναπαράσταση του “νέου και άγνωστου” του “ξένου” και επομένως επικίνδυνου ενεργοποιείται στο συλλογικό ασυνείδητο, όπου ο πανικός για τα μικρόβια σχεδόν συμβαδίζει με τη ξενοφοβία,  το άγχος και την αβεβαιότητα για το μέλλον. Ο τρόπος παρουσίασης των ειδήσεων για τις επερχόμενες επιδημίες ξεπερνά πολλές φορές τα πολεμικά ανακοινωθέντα:  “ο ιός βρίσκεται προ των πυλών”  “σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης”  “οδηγός επιβίωσης”  ” σύσσωμη η επιστημονική κοινότητα κηρύττει τον πόλεμο” αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα αναφορικά με τον τρόπο κάλυψης των επιδημιών που επανέρχονται περιοδικά στο επικοινωνιακό προσκήνιο.

Αυτού του είδους ο πανικός τροφοδοτείται και επαυξάνεται πλέον από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τα  οποία ο καθένας μπορεί να παράγει, αναπαράγει και διαδώσει ανεξάντλητο αριθμό πληροφοριών, αλλά και φημών και ψευδών ειδήσεων, καθώς και από  τη δυσπιστία απέναντι στους χειρισμούς των επιστημόνων και των επίσημων φορέων υγείας που πολλές φορές αποτυγχάνουν να διαχειριστούν αποτελεσματικά την επιστημονική αβεβαιότητα, όπως έχει δείξει η πρόσφατη ιστορία με τον Έμπολα και τον Η1Ν1.

Η ρητορική της μικροβιο-φοβίας και γενικότερα της καταστροφολογίας είναι επίσης προσφιλές σενάριο σε πολλές κινηματογραφικές ταινίες  που καλλιεργούν  και συντηρούν στη συλλογική μας συνείδηση το φόβο, σε ανύποπτο χρόνο και πολύ πριν το ξέσπασμα μιας επιδημίας. Πληθώρα χολιγουντιανών σεναρίων με  ιούς δολοφόνους, υπερ- μικρόβια που μεταλλάσσονται, ηρωικές μορφές επιστημόνων που κηρύττουν τον πόλεμο στους ιούς και μάχονται στα εργαστήρια τους να βρουν το αντίδοτο σε φονικές επιδημίες περιμένουν καρτερικά να επαληθευθούν στο άκουσμα μιας νέας επιδημίας.

Τα καταστροφολογικά σενάρια  θέλουν τον πολιτισμό υπό απειλή και τα ΜΜΕ επιτείνουν την ανασφάλεια, την ασάφεια, την αμφιβολία και την αβεβαιότητα.  Οι κίνδυνοι, στατιστικά κατασκευασμένες αβεβαιότητες, που ουσιαστικά υπάρχουν δια μέσου της επιστημονικής σκέψης, εισχωρούν στον καθημερινό κοινωνικό βίο  και παρότι αόρατοι γίνονται ορατοί στην αρένα του κοινωνικού διαλόγου που υποβάλλουν τα ΜΜΕ.

Η επιστημονική αβεβαιότητα επιτείνει τον πανικό

Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε στην ανάλυση της κατάστασης  ότι η επιστήμη και κυρίως οι επιστημονικές μέθοδοι είναι εξ’ ορισμού αντιφατικές. Όλοι οι επιστήμονες γνωρίζουν, ότι τα συμπεράσματα της επιστημονικής έρευνας σπανίως εκφέρονται με απόλυτη βεβαιότητα και ότι αποτελεί συνήθης επιστημονική πρακτική τα περισσότερα αποτελέσματα να εκφέρονται με ένα ποσοστό αβεβαιότητας, το οποίο προσφέρει αρκετά περιθώρια διαλόγου και σφαλμάτων. Πράγματι, η επιστήμη είναι πολυσύνθετη, περιέχει δύσκολους επιστημονικούς όρους και είναι γεμάτη από αβεβαιότητες και σπανίως προσφέρει σαφείς και ακαριαίες απαντήσεις στο κοινό σχετικά με τον αν κάτι είναι ασφαλές. Επιπλέον δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι ο  επιστημονικός κόσμος κατά καιρούς έχει δοκιμαστεί από θέματα επιστημονικής δεοντολογίας, όπως μεθόδευση των αποτελεσμάτων, πλαστά δεδομένα, λογοκλοπή. Ο “μέσος άνθρωπος”, που παρακολουθεί τις εξελίξεις, νιώθει ανασφάλεια και μπερδεύεται από την αβεβαιότητα των επιστημονικών συμπερασμάτων, ενώ του είναι πρακτικά αδύνατο να οδηγηθεί στα ίδια, με τους επιστήμονες, συμπεράσματα.

Παρότι υπάρχει πληθώρα μελετών αναφορικά με τις επιδημιολογικές επιπτώσεις της γρίπης θα πρέπει να υπογραμμίσουμε τη δυσκολία της συνολικής αποτίμησης που οφείλεται κυρίως στις μεθοδολογικές αντιθέσεις μέτρησης των επιπτώσεων. Αποφεύγοντας την εις βάθος ανάλυση των επιδημιολογικών μεθόδων χαρακτηριστικά θα πρέπει να αναφέρουμε τις αδυναμίες στα συστήματα επιδημιολογικής επιτήρησης ανά χώρα, γεγονός που δεν επιτρέπει το σαφή προσδιορισμό των κρουσμάτων, καθώς και στη δυσκολία μέτρησης της θνησιμότητας καθώς διίστανται οι απόψεις, αν στους θανάτους θα πρέπει να συμπεριλαμβάνονται μόνο οι θάνατοι από πνευμονία ή και οι θάνατοι που προκλήθηκαν με αφορμή τη γρίπη από άλλα χρόνια νοσήματα του καρδιαγγειακού και αναπνευστικού συστήματος. Δυσκολία καταγράφεται επίσης στην αποτίμηση των βραχυπρόθεσμων και μακροπροθέσμων οικονομικών επιπτώσεων, οι οποίες διαφέρουν ανάλογα με το ερευνητικό ερώτημα και δεν αφορούν μόνο το κόστος ενδονοσοκομειακής περίθαλψης, αλλά τις ευρύτερες επιπτώσεις στην οικονομία, λόγω αναστολής ταξιδιών και ακύρωσης προγραμματισμένων επιχειρηματικών σχεδίων.

 Όμως όταν  οι επιστήμονες δίνουν αντιφατικά δεδομένα στο κοινό μέσω των ΜΜΕ, τότε αυτό με ποιο κριτήριο θα επιλέξει ποιον να πιστέψει; Άλλωστε ούτε οι δημοσιογράφοι ούτε το κοινό είναι υποχρεωμένοι να διαθέτουν γνώσεις επιδημιολογικής μεθοδολογίας. Ο «κοινός νους»  δεν μπορεί άμεσα να εντοπίσει παραλείψεις στα στοιχεία που του παρουσιάζονται, αλλά και αντιφάσεις στις επιστημονικές έριδες αναφορικά με έναν ενδεχόμενο κίνδυνο. Επίσης δυσκολεύεται να κρίνει τους ειδικούς επιστήμονες και να θέσει τους κινδύνους σε κάποια πραγματική προοπτική, να αναγνωρίσει την προέλευση τους και τελικά να ορίσει με σαφήνεια την πιθανότητα να συμβούν. Αξίζει εδώ να θυμηθούμε τις επιστημονικές αντιπαραθέσεις τόσο για την γρίπη όσο και για το εμβόλιο, που προβλήθηκαν από τα ΜΜΕ κατά τη διάρκεια κάλυψης της νέας Γρίπης H1N1 για να συμφωνήσουμε με την τελευταία διαπίστωση.

Η έλλειψη επιστημονικής τεκμηρίωσης για γεγονότα που άπτονται της δημόσιας υγείας μπορεί να οδηγήσει τα μέσα ενημέρωσης σε συμπεράσματα, που προκαλούν υπέρμετρο φόβο στο κοινό, ιδιαίτερα όταν η ενημέρωση γίνεται από δημόσιες πηγές. Οι κάθε είδους ανακρίβειες, ανακολουθίες και ατεκμηρίωτες επιστημονικά δημόσιες θέσεις, συνήθως δίνουν τροφή στην ατέρμονη καταστροφολογία που εντέχνως διοχετεύεται μέσω των ΜΜΕ. Το αποτέλεσμα είναι ο δημόσιος φόβος για την υγεία του κοινωνικού συνόλου, φαινόμενο που ανατροφοδοτείται από ατυχείς επιλογές των κρατούντων ισχυρές δημόσιες θέσεις στη χάραξη πολιτικών υγείας και αναμφίβολα αποτελεί κόλαφο για την επιστημονική πραγματικότητα, αλλά και για την τύχη της δημόσιας υγείας.

Κοινό Κρυολόγημα και κοινός νους

Ευτυχώς δεν ζούμε ούτε στην Αρχαία Ελλάδα, ούτε στο Μεσαίωνα που η ασθένεια θεωρούνταν αμαρτία και τιμωρία.

Είναι γνωστό ότι οι Κορωναϊοί μπορεί να προκαλέσουν λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού, από κοινό κρυολόγημα μέχρι πνευμονία. Επίσης έχουν συσχετιστεί με την εμφάνιση γαστρεντερίτιδας. Η μετάλλαξή τους και η εκτίμηση της θνησιμότητας που αυτή μπορεί να επιφέρει θα πρέπει να προσδιοριστεί με βάση ακριβή στοιχεία, δεδομένου ότι ένα σημαντικό ποσοστό το πληθυσμού πεθαίνει ετησίως από εποχική γρίπη.  Η επιστήμη με τη βοήθεια της τεχνολογίας έχει προχωρήσει με γοργά βήματα και έχει στη φαρέτρα της πλήθος εργαλείων που μπορούν να μετρήσουν, να προβλέψουν και να περιορίσουν την εξάπλωση ενός μεταδοτικού νοσήματος, απομείνει να χρησιμοποιηθούν αποτελεσματικά κατά περίπτωση.

Η εκτεταμένη και περιοδική έλευση των επιδημιών της γρίπης  και η συναισθηματική υπερ- κάλυψή τους από τα ΜΜΕ, την τελευταία δεκαετία μπορεί να προκάλεσε μια ελαφρά σεισμική δόνηση στον οικονομικό, επιστημονικό και ακαδημαϊκό κόσμο, άφησε όμως πολλούς μετασεισμούς οι οποίοι μπορούν να υποσκάψουν τις κοινωνικές σχέσεις που κάνουν την ανθρώπινη ζωή καλύτερη. Μπορούν επίσης να δυναμιτίσουν  την παγκόσμια οικονομία. Οι ιοί έγιναν οι νέοι εχθροί που απειλούν τον κόσμο, ο νανοτρομοκράτης, ο τρομερός μικροσκοπικός εχθρός, και οι επιδημίες μετατράπηκαν  πολλές φορές σε ζήτημα ύψιστης εθνικής ασφάλειας που μπορεί να απαιτήσουν ακόμα  και την παρέμβαση του στρατού, όπως προβλέπουν πολλά επιχειρησιακά σενάρια που αφορούν την αντιμετώπιση αντίστοιχων κρίσεων. Το κοινό σταδιακά εξοικειώνεται με τη σύγχρονη ιατρική ορολογία και το συμβολισμό του κινδύνου: γ- σφαιρίνη, tamiflu, μάσκες, γάντια και επιστήμονες- ήρωες που καλούνται να σώσουν την ανθρωπότητα από την καταστροφή. Οι δραματοποιημένες εικόνες εκατομμυρίων ανθρώπων που κυκλοφορούν με μάσκες, σε πολλές δραστηριότητες του καθημερινού κοινωνικού τους βίου, οι οδηγίες για αποφυγή συνωστισμού και επομένως κοινωνικού συγχρωτισμού σε πολλούς δημόσιους χώρους εκδηλώσεων, όπως είναι τα θέατρα, οι αίθουσες κινηματογραφικών προβολών και τα σχολεία, πλοία, αεροπλάνα και ξενοδοχεία σε καραντίνα, αποτελούν την καλύτερη εικόνα για αποτύπωση στη συλλογή μνήμη του πανικού και του τρόμου και την εκδήλωση φοβικών φαινομένων, ρατσιστικής βίας και ξενοφοβίας, αντίστοιχα με αυτά που σημειώθηκαν τις τελευταίες μέρες εναντίων Κινέζων πολιτών σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες και δύνανται να δημιουργήσουν σοβαρές οικονομικές επιπτώσεις σε μια παγκόσμια αγορά που ήδη πλήττεται από παρατεταμένη οικονομική κρίση.

Επιπλέον η προσπάθεια του κράτους να προστατεύσει τη δημόσια υγεία, περικλείει τον κίνδυνο να οδηγήσει σε εξαφάνιση της ιδιωτικής σφαίρας των πολιτών με τις αντίστοιχες επιδράσεις που μπορεί να επιφέρει αυτό στην κοινωνική τους ζωή. Πολλές φορές η αντιμετώπιση ενός σημαντικού δημοσίου κινδύνου, όπως είναι ένας βιολογικός παράγοντας, παραγκωνίζει τις συνήθεις δημοκρατικές διαδικασίες και τα προσωπικά δεδομένα, η καταπάτηση των οποίων σε κάθε άλλη περίπτωση θα προκαλούσε κύματα αντιδράσεων και κινητοποιήσεων. Στο παρελθόν κατά τη διάρκεια επιδημιών όπως ο τύφος ή η χολέρα, ο  φόβος και η άνευ όρων παράδοση στην επιδημία, οδήγησε σε μοναδικό κλίμα καταστολής στην πόλη και η επιβολή καραντίνας στα σπίτια των θυμάτων κατέληξε πολλές φορές και σε ενταφιασμό των οικείων τους.

Συνήθως εκεί που η ηθική συναντά τον κίνδυνο, η αλήθεια χάνεται και ο πανικός κάνει την εμφάνιση του πιο έντονα από κάθε άλλη φορά.

Η δέσμευση των κρατικών φορέων, κρατικών λειτουργών και επιστημόνων που θα λειτουργούν προς όφελος της έγκαιρης, υπεύθυνης και εμπεριστατωμένης ενημέρωσης των ΜΜΕ με αξιόπιστα και έγκυρα δεδομένα είναι επιβεβλημένη. Η υιοθέτηση ενός ανοιχτού τρόπου επικοινωνίας, που επενδύει στην εμπιστοσύνη του κοινού, είναι η καλύτερη λύση, όταν οι επίσημες αρχές προσπαθούν να ενδυναμώσουν το κοινό, ώστε να δραστηριοποιηθεί ή να αποφεύγει συμπεριφορές που είναι δυνητικά επιβλαβείς.

Η ενημέρωση θα πρέπει να πραγματοποιείται σε τακτικά διαστήματα, ώστε να μην αφήνει χώρο για διασπορά ανυπόστατων και ψευδών ειδήσεων και μετά από αξιολόγηση της κατάστασης με βάση τα πραγματικά δεδομένα. Επίσης θα πρέπει να εμπεριέχει πρακτικές και σαφείς οδηγίες αναφορικά με τα μέτρα προφύλαξης και τους τρόπους προστασίας του γενικού πληθυσμού.

Η αυτοδέσμευση των δημοσιογράφων και η θέσπιση κανόνων και πρακτικών δεοντολογικής φύσεως κρίνεται απαραίτητη, καθώς θα πρέπει να δούμε τη θεματολογία υγείας πέρα από επιχειρηματικά, πολιτικά, συγκρουόμενα ή αλληλο-εξυπηρετούμενα συμφέροντα.  Η προχειρότητα και η επιφανειακή κάλυψη των γεγονότων μπορεί να οδηγήσει σε εσφαλμένα συμπεράσματα και αναπαραγωγή στερεοτυπικών αντιλήψεων για την υγεία και την ασθένεια. Η ειδησεογραφία της υγείας οφείλει  να  απομυθοποιήσει τις επιστημονικές ακρότητες,  αντιπαραθέσεις και αντιπαλότητες και να φέρει την επιστήμη κοντά στον κοινό νου.

Η Έφη Σίμου είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια. Τμήμα Πολιτικών Δημόσιας Υγείας. Σχολή Δημόσιας Υγείας. ΠαΔΑ.

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή του άρθρου με αναφορά στην πηγή.